Bound for history

In mijn eigen collectie heb ik enkele perkamenten boekbanden waarvan de bekleding is hergebruikt; het komt van een ander boek vandaan. In dit blog wil ik een tweetal banden beter bekijken. De twee delen uit respectievelijk 1748 en 1749 bevatten de ‘Redelyke godtsdienst’ van Brakel. Twee zeer dikke boeken, gebonden in perkament. Hergebruikt perkament.

Het eerste wat me opviel toen ik ze op Marktplaats zag staan, waren de ruggen. Duidelijke afdrukken van opliggende ribben, maar niet over de gehele breedte van de rug, maar in het midden. Dit waren niet de ribben van deze boeken! Voor mij genoeg reden om de set te kopen. Deze wilde ik beter bestuderen.

De afdrukken van de ribben van het bronboek (het boek dat de bron is van het hergebruikte perkament) zijn niet over het hoofd te zien. En hoewel ze wel verschillen in breedte, is de onderlinge afstand tussen de ribben van beide bronboeken hetzelfde en de ribben zijn ook met hetzelfde soort touw gecordeerd, Dit doet vermoeden dat de bronboeken bij elkaar hebben gehoord en op hetzelfde moment zijn gebonden.

Wanneer we kijken naar de platten kunnen we dit met zekerheid zeggen. De nog zichtbare blindstempeling is precies hetzelfde. De twee bronboeken hoorden zeker weten bij elkaar.

De banden zijn helaas erg vuil, vol vlekken van vuil en inkt. Daardoor is de stempeling op het voor- en achterplat lastig te zien, zeker op foto’s. Hieronder de beste poging om het contrast zo scherp mogelijk te maken:

Er zijn drie soorten stempels zichtbaar op deze twee platten: lijnen en twee figuurstempels. Bij de rode pijl een dubbel, horizontale lijn, bij de blauwe pijl een dubbele, verticale lijn, bij de gele pijl een groot paneel-stempel en bij de groene pijl een klein sierstempeltje. Op de twee andere afbeeldingen hierboven kun je nu ook beter deze stempels zien op alle vier de platten.

Nederlandse perkamenten boekbanden

Deze stempels zijn ook van de bronboeken. In de zestiende eeuw worden perkamenten banden immens populair in Nederland, wat tot in de negentiende eeuw aanhoudt. Bij de meeste banden gaat de versiering uit van een basisprincipe, die onderstaande twee banden goed laten zien: een rechthoek van een dubbele lijn langs de buitenrand, vaak een tweede rechthoek, en een ruitvormige stempel in het midden. Soms wordt er nog een klein sierstempeltje in de hoeken van het rechthoek toegevoegd.

De lijnen en sierstempels op onze twee banden maakten ook deel uit van zo een symmetrische stempeling. Alleen zijn ze op onze huidige banden, de doelboeken, niet meer symmetrisch. Voor we proberen een beeld te vormen van het bronboek, kijken we nog verder naar resten van het bronboek. En dat doen we aan de binnenzijde van de band.

De binnenzijde van het voorplat en de rug laat ons een tweetal dingen zien van het bronboek. Op de inslagen aan de kop- en staartzijde van het voorplat zien we horizontale lijnen van de blindstempeling. Op de inslag links, langs de frontzijde, is ook een soort afdruk zichtbaar maar dit blijkt gewoon vuil te zijn.
Op de inslagen bij de rug zien we zowel boven als onder nog een afdruk van een rib. Er zijn in totaal dus 7 ribben van het bronboek zichtbaar op dit doelboek, 5 aan de buitenkant en 2 aan de binnenkant.

Visualisatie van het bronboek

Aan de hand van alle bovenstaande gegevens kunnen we nu een inschatting maken hoe het bronboek eruit heeft gezien en hoe groot het was. Onderstaande tekening geeft aan hoe het bronboek eruit heeft gezien, wanneer je de aanwezige stempels doortrekt tot een symmetrisch ontwerp. Ik heb van beide boeken alle stempelafdrukken verwerkt in de interpretatie, en daarbij ook de afdrukken van ribben die op de inslagen nog zichtbaar waren. Het doelboek is 15×19,2 cm, het bronboek moet dus ongeveer 21,5 x 29,5 cm zijn geweest.

De datering van de bronband is voor nu niet mogelijk. Ten eerste is dit type ontwerp gedurende drie eeuwen toegepast met weinig verandering. Het type stempel in het midden zou nog iets van een tijdsbestek kunnen toevoegen als je een goede database had met deze stempels. Maar dan nog dien je rekening te houden met het lange leven dat deze metalen stempels konden hebben.

De band om het huidige doelboek is helaas niet origineel bij de inhoud, beide boeken zijn ergens in de negentiende eeuw herbonden (uitgaande van de schutbladen en het kapitaal). Dat betekent dat de stukken perkament van de bronboeken niet per sé van voor 1750 hoeven te zijn. We weten alleen dat ze bronboeken in de negentiende eeuw van hun band zijn ontdaan en dat het perkament vervolgens is hergebruikt.

Maculatuur

De twee banden zitten trouwens vol hergebruikt materiaal. Ook maculatuur is er in allerlei soorten te vinden. De rug van P.065.1749 is beplakt met een bladzijde van een inleiding in een heel groot lettertype. In de openliggende kneep zien we nog net een stuk papier met een pietepeuterig klein lettertype, relatief modern. En achterin het boek is er een soort oor om het laatste katern gehangen, papier met een gotisch letterype. Alle teksten zijn Nederlands, maar wel duidelijk van verschillende periodes.

Doorzichtig perkament

Het fijne aan perkament is dat het tot een bepaalde mate doorzichtig is. En dat werkt nu in ons voordeel, want ook door het perkament heen kunnen we maculatuur zien.

Hieronder staat rechts een foto van een detail van het voorplat van P.065.1749. We hebben hierboven al in de kneep gezien dat er papier is gebruikt met een heel klein font. Aan de buitenzijde is dit zichtbaar door het perkament heen, het stuk papier loopt nog 3,5 centimeter door op de voorste platkern.

De band van P.066.1748 is helaas nog stevig en geeft minder inkijk. Maar ook daar zien we sporen van maculatuur dankzij het dun perkament! Hieronder, foto links, is een detail van het achterplat. Door het perkament zie je duidelijk tekst in een gotisch lettertype. Het lijkt heel erg op de gotische tekst dat in de andere band, P.065, om het laatste katern is gevouwen. Alleen in P.066 is er niets om het laatste katern gevouwen. Wél zit het boekblok dusdanig los dat we tussen de laatste twee katernen in de rug kunnen spieken. En daar zien we inderdaad eenzelfde soort blad als in P.056. Verder onderzoek moet nog uitwijzen wat voor teksten het precies zijn. Maar één ding is duidelijk: de boekbinder hield erg van recyclen!