Bound for history

de bekleding van perkamenten banden werd graag hergebruikt door boekbinders. Zeker in Nederland, waar perkament een veelgebruikt bekledingsmateriaal is geweest, vind je dit terug. In dit blog een tweetal mooie voorbeelden waarbij de helft van de bekleding van een Blaeu-atlas is gebruikt om een nieuw boek te bekleden.

Perkament werd gebruikt voor hele kleine boekjes en voor enorme atlassen. Het zeer stevige materiaal kon ook prima de krachten van een groot boek weerstaan. Veel banden kregen een typische blindstempeling, en soms zelfs goudstempeling. Het ontwerp was ongeveer hetzelfde, zoals de 2 banden hieronder. Een dubbel kader van lijnen, in het midden een grotere stempel in een ruitvorm en soms een klein sierstempeltje in de hoeken. Het perkament was meestal níet gelijmd en daardoor gemakkelijk van een boek af te halen en te hergebruiken. Een bekleding werd soms in zijn geheel om een nieuw boek verwerkt, zie blog Banden in banden: onbekende ribben. Maar van grote boeken werd ook de helft hergebruikt. In dit blog bekijken we dit wat beter.

Goudstempeling

Van de boekbanden die mij tot nu toe bekend zijn met hergebruikte perkamenten bekleding, lijken er twee heel erg op elkaar.

De eerste wordt op dit moment bewaard in de British Library. Het is een flink boek, 28 x 21,5 cm. De inhoud is Duits: ‘Bambergische Halssgerichts vnd rechtlich Ordenung in peynliche sachen zu (…)’ uit 1508. De band is niet origineel: ten eerste is de bindwijze jonger en ten tweede is het perkament van de bekleding jonger.

De tweede band vond ik tijdens het rondneuzen op Marktplaats. Helaas was de prijs ver boven mijn budget, dus ik heb alleen de foto’s en informatie die op Marktplaats waren gepost (een verzoek aan de verkoper om meer foto’s te maken voor onderzoeksdoeleinden werd helaas volledig genegeerd). Ook dit is een flink boekwerk: 32,5 X 21 cm en bevat Flavii Josephi’s Hooghberoemde Joodsche historien, ende boecken uit 1626.

Eerst kijken we beter naar de bekleding van beide banden. Het perkament is goudgestempeld en niet symmetrisch. De overeenkomsten tussen beide banden is niet te missen: de lijnen, de driehoekige stempels midden op de band en over de rug een groot ruitvormig stempel. Het is eenvoudig om hier het standaard blindstempelontwerp van de perkamenten banden in te zien, maar dan een stukje ervan. We zien op de foto’s hierboven eigenlijk een kwart van een veel grotere band. Deze boeken zijn bekleed met de helft van de bekleding van een veel groter boek. Het origineel, oftewel het bronboek, zag er zo uit:

Atlassen van Blaeu

Bij de BL-band staat bij de beschrijving in hun ‘database of bookbindings’ (helaas sinds de cyber-attack op de BL nog steeds offline in feb. 2024): “Notes: According to Jan Storm van Leeuwen this is a reused piece of parchment coming from a folio Dutch binding, probably an Atlas binding.”

Wie een beetje bekend is met de perkamenten banden uit de Nederlanden, herkent in de grootte, de vormgeving én het feit dat er in goud en niet blind is gestempeld, inderdaad de boekbanden om de Blaeu-atlassen uit het midden van de 17e eeuw. Hieronder een kleine greep uit een aantal atlassen met hun originele band:

Vouwlijnen en sluitlintgaten

In de tekeningen zijn de banden van de BL en Marktplaats dusdanig gepositioneerd zoals ze onderdeel van het bronboek uit hebben kunnen maken. Voor beide banden zijn er 2 opties. De Marktplaats-boekbinder is vrij pragmatischer omgegaan met het materiaal. De goudstempeling is niet netjes symmetrisch verdeeld over de platkernen van het doelboek en daardoor zijn er onregelmatigheden zichtbaar die ons meer vertellen over het bronboek. Langs de kopzijde van het boek is een vieze lijn zichtbaar, bij de groene pijlen hieronder. Dit is de vouw van de inslag van het bronboek. Boven de rode pijltjes zijn de gaatjes zichtbaar waar ooit sluitlinten doorheen gingen. Daarom kunnen we groene sluitlinten toevoegen aan de tekening én weten we hoe we deze band moeten positioneren in de tekening. De huidige kopzijde kan alleen maar één van de 2 frontzijdes zijn geweest. Of het van het voor- of achterplat van het bronboek is geweest, kunnen we niet vaststellen.

De boekbinder van de BL-band heeft heel netjes een middenstuk van de bekleding hergebruikt en deze wel symmetrisch op de doelband verwerkt. Daardoor zijn er geen afdrukken van een kneep, vouwlijnen van een inslag of andere onregelmatigheden zoals sluitlintgaatjes zichtbaar die iets vertellen over welk deel van de bronband dit is geweest. Misschien dat de inslagen iets meer vertellen kunnen, maar helaas zijn er geen andere foto’s beschikbaar en een dagje Londen zit er voor nu ook niet in.

Ovalen centrum-stempel

Toch kunnen we wél zien hoe het stuk bekleding van de doelband gepositioneerd moet worden, namelijk onderaan de bronband. Hiervoor moeten we wat beter naar de centrum-stempel kijken. Op de overzichtsfoto met de 14 Blaeu-banden is goed te zien dat, hoewel het basis-ontwerp op elke band hetzelfde is, de centrum-stempel verschilt. Er zijn 2 soorten stempels: een meer ovale vorm en een ruitvorm. Beide vormen hebben ook nog verschillende varianten. We zoomen in op een aantal ovale stempels. Hieronder 5 stempels, waarbij midden boven (2) onze BL-band is:

De overeenkomsten tussen de stempels is overduidelijk; de ranken, blaadjes, bloemetjes zijn gelijk. Maar er zijn ook verschillen. Stempel 5 is breder dan 2, 3 en 4 (nr.1 is door de schuine foto minder goed te zien helaas). Stempel 4 lijkt iets gedetailleerder te zijn, maar dat kan ook liggen aan slijtage of de kwaliteit van het goud (en kwaliteit foto, de wat bruinige kleur van het goud lijkt een fotografisch probleem te zijn, andere foto’s van de band laten de ‘standaard’ kleur goud zien). Wel heeft 4 in het midden een ovaaltje met sierrand en een wapenschildje. Dit is een los stempeltje dat is toegevoegd en hoort niet bij de grote, ovale stempel. Stempel 3 heeft boven en onder een soort engeltje, terwijl de andere 4 stempels een bloemetje hebben. Aan de hand hiervan kunnen we zien wat de boven- en onderkant van de stempel is. De engeltjes zijn duidelijk, die vliegen niet op de kop. Op deze stempel zijn de grote bloemen naast het midden-ovaaltje naar beneden gericht. Op de stempels 4 en 5 zijn deze bloemen ook naar beneden gericht, dus dit lijkt de juiste positionering van de stempel. Nr.1 daarentegen is omgedraaid, de bloemen wijzen naar boven. Dit komt vaker voor. Hieronder een foto van een serie van 6 atlassen, met dezelfde band. Op de 4e band, links-onder, staat de centrum-stempel op zijn kop. De andere zijn wel correct.

Afgaande op dezelfde positionering van 9 van de 11 stempels met de bloemen naar beneden, mét daarbij de engeltjes die zonder twijfel een bovenkant hebben, veronderstel ik dat stempels nr.3, nr.4 en nr.5 en 5 van de 6 uit bovenstaande serie correct zijn afgedrukt. nr. 1 en de vierde band hierboven zijn foutjes, niet geheel vreemd wat het is moeilijk een boven- en onderkant te zien op dit soort stempels. Op onze BL-band zien we dus de onderste helft van de stempel. Dat betekent, tenzij ook deze bronband-binder de stempel op zijn kop heeft geplaatst, dat we de positionering weten van het perkament van de doelband ten opzichte van de bronband.

Hoekstempels

Als we nu toch stempels aan het vergelijken zijn, kunnen we de hoekstempels niet laten liggen. Dus in dezelfde volgorde staan hieronder de hoekstempels van alle 5 de banden met ovale centrum-stempels:

Nr.2, onze BL-band, heeft hetzelfde hoekstempel als 1 (en ook de serie van 6 banden heeft deze stempel). Maar stempels 3 en 5 zijn heel anders. Nr. 4 valt uit de toon. De centrum-stempel leek al gedetailleerder, maar deze hoekstempel is overduidelijk veel gedetailleerder dan de andere 4. Het ontwerp is een combinatie van de stempel op 1 en 2 en op 3 en 5. Het lijkt alsof er niet één specifiek hoekstempel bij dit ovalen centrum-stempel hoort.

Ruitvormige centrum-stempel

De Marktplaats-band heeft een ruitvormige centrum-stempel. Laten we deze ook eens naast een aantal andere stempels leggen, nr.1 is onze Marktplaats-band.

Hier is de verscheidenheid al groter dan bij de ovalen stempels. Stempels 2, 3, 4 en 7 zijn hetzelfde, net als 8, 9 en 10 (stempels 5, 8 en 11 zijn iets te smal weergegeven). Stempels 5 en 6 hebben geen dubbelganger, maar onze Marktplaats-band wel, deze is hetzelfde als stempel 11. Het valt op dat de meeste stempels symmetrisch zijn, alleen de stempel op 8, 9 en 10 heeft een, horizontaal gezien, asymmetrisch ontwerp. We hebben bij onze band dus geen boven- of onderkant waaruit we de positie van dit stuk perkament ten opzichte van de bronband kunnen vaststellen.

Ook hier kunnen we de hoekstukken vergelijken. Het eerste dat opvalt is dat de banden met dezelfde centrum-stempels ook dezelfde hoekstempels hebben. Het zijn duidelijk sets, met een zelfde soort ontwerp. Dit was bij de ovalen centrum-stempels niet, waar alle 5 de centrum-stempels hetzelfde ontwerp hadden, en er 3 soorten hoekstempels te onderscheiden zijn.

Onze Marktplaats-band heeft dezelfde stempels als nr. 11. Zouden de banden uit dezelfde binderij komen? In de band met stempel 11 zit Volume X van de Atlas Maior, gedrukt in 1662 in Amsterdam. Dan zou dit een van de weinige hergebruikte boekbanden zijn waarvan we de inhoud van het bronboek weten te achterhalen.

Grote conclusies kunnen we er hier niet aan verbinden, behalve dat er verschillende stempels werden gebruikt op de Blaeu-banden. Om te weten waar onze 2 hergebruikte stukken perkament precies vandaan komen, zouden er heel veel Blae-banden vergeleken moeten worden. Helaas is dat een onderzoek van een grootte die voor dit blog niet haalbaar is. Dat we redelijkerwijs hebben kunnen aantonen dat de stukjes hergebruikt perkament van een Blaeu-band zijn, is voor nu al een mooie eindconclusie wat betreft bronband.

Datering

Nu we weten dat de bekleding van een Blaeu-atlas komt, weten we hoe oud het perkament is. Midden 17e-eeuws. De inhoud van de BL-band is uit 1508 en van de Marktplaats-band uit 1626. Beide boekenblokken zijn dus (veel) ouder dan de bandbekleding. Tevens is de bekleding hergebruikt. Ze zijn midden 17e eeuw nieuw gemaakt voor de atlassen en ergens tussen toen en nu afgedankt/vervangen waardoor het perkament vrij kwam voor hergebruik. Bedenk daarbij dat een Blaeu-atlas een prestige-object was. Dit was geen gewoon boekje dat na 100 jaar werd weggegooid. Het feit dat zo ontzettend veel atlassen hun originele band nog hebben, toont aan dat de boeken met enorm veel zorg werden bewaard en behandeld. Er waren zelfs speciale kasten om deze gigantische boeken in te bewaren.

Toch zijn er op een gegeven moment atlassen bij de boekbinder terecht gekomen, is de band verwijderd en het materiaal hergebruikt. Zoals bij onze 2 banden. Wanneer precies is niet duidelijk, maar het is veilig te veronderstellen dat dit ruime tijd na het midden van de 17e eeuw was. Onze 2 banden zijn in ieder geval niet origineel bij het boekblok, ergens in de afgelopen 2 eeuwen zijn ze opnieuw gebonden.